Historia NBP i bankowości centralnej w Polsce

Bank Polski — bank emisyjny w II Rzeczpospolitej

Po tym jak w 1918 r. Polska odzyskała niepodległość przejęła od niemieckich władz Polską Krajową Kasę Pożyczkową, która była instytucją emitującą marki polskie, wówczas będące oficjalnym środkiem płatniczym. W tym samym roku jednak zapowiedziano powstanie Banku Polskiego, mającego zastąpić Polską Krajową Kasę Pożyczkową. Ponadto w 1919 r. zapowiedziano wprowadzenie polskiego złotego w miejsce marki polskiej. W 1923 r. doszło do wybuchu ogromnej hiperinflacji (ceny rosły nawet o 50% miesiąc do miesiąca) z powodu dużego dodruku pieniądza, mającego finansować potrzeby nowopowstałego kraju. Sytuacja wymusiła na rządzących reformę walutową, którą zainicjował premier i minister finansów Władysław Grabski.

Na przełomie lat 1923-1924 miesięczny wzrost cen sięgał nawet 150% – w odpowiedzi Grabski starał się równoważyć polski budżet m.in.wprowadzając podatek majątkowy, czy unikając kolejnych pożyczek zagranicznych. Ustawa o naprawie Skarbu Państwa i reformie walutowej została uchwalona 11 stycznia 1924 r., na mocy której Bank Polski, posiadający wyłączność na emisję banknotów, rozpoczął działalność 28 kwietnia roku 1924. Bank Polski został zorganizowany jako bank centralny zarządzany przez pięcioosobowy komitet. Dodatkowo został zorganizowany  w formie spółki akcyjnej, aby zapewnić mu większą niezależność (Skarb Państwa posiadał tylko 1% akcji).

Po tym jak Bank Polski został powołany do życia rozpoczął wymianę marek polskich w relacji 1 800 000 do 1 złotego. Niestety nieurodzaje i kryzysy w latach 1924-1925 doprowadziły  do załamania kursu złotego i powrotu inflacji, w efekcie czego w 1925 r. Grabski poddał się do dymisji. Stabilizacja złotego nastąpiła ostatecznie w 1927 r. dzięki pożyczce międzynarodowej, pozostając stabilną walutą do końca okresu międzywojennego. Bank Polski był ważną instytucją II Rzeczpospolitej i odpowiadał za jej politykę monetarną.

Narodowy Bank Polski w okresie PRL

Po II Wojnie Światowej, w 1945 r., do życia został powołany Narodowy Bank Polski, który został zorganizowany wedle skopiowanego statutu Banku Polskiego, tj. miał być bankiem emisyjnym pod nadzorem ministra skarbu, który miał nie angażować się bezpośrednio w finansowanie przedsiębiorstw. W kadry Nardowego Banku Polskiego weszli m.in. dawni pracownicy Banku Polskiego.

Jednak realia gospodarki nakazowo-rozdzielczej sprawiały, że rola NBP w gospodarce PRL zaczęła stopniowo ewoluować w stronę monobanku. Tym samym Narodowy Bank Polski stawał się nie tylko monopolistą w zakresie emisji pieniądza, ale również w zakresie przyznawania kredytów oraz gromadzenia oszczędności. Z kolei polski złoty stał się wyłącznie walutą wewnętrzną, która była niewymienialna na zagraniczne waluty. Ponadto z samą wymienialnością złotówki na towary również były problemy z powodu regularnych braków na rynku, co powodowało wypieranie złotego przez waluty obce, który były chętnie skupowane przez państwo m.in. poprzez sieć sklepów Peweks.

Mimo ustrojowych ograniczeń roli banku centralnego NBP przyczyniał się do racjonalizowania procesu gospodarowania zwłaszcza w zakresie rozliczeń bezgotówkowych, obsługi budżetu, zarządzania szczupłymi rezerwami dewizowymi, bilansu płatniczego czy innych bilansów gospodarki narodowej.

Narodowy Bank Polski po 1989 r.

Dopiero końcówka lat 80. zaczęła przynosić zmiany, które nadały Narodowemu Bankowi Polskiemu rolę banku centralnego, który był odpowiedzialny za wartość polskiego złotego, który dzięki reformom ponownie zaczął pełnić funkcję pieniądza narodowego.

W 1990 r. polska gospodarka borykała się ze sporą dolaryzacją, wśród zasobów pieniężnych kraju aż 75% stanowiły waluty obce, a tylko pozostałe 25% stanowiły złotówki w gotówce i rachunkach bankowych. Jednak te proporcje w relatywnie krótkim czasie udało się poprawić.  Z kolei długoletnie odgórne sterowanie cenami w PRL-u oraz ogromny deficyt odziedziczony po latach rządów komunistycznych doprowadziły do wybuchu czterocyfrowej inflacji w 1989 r., która szybko została do poziomu dwucyfrowego, m.in. dzięki ograniczonej wymienialności złotego, co zaczęło go przybliżać do roli prawdziwego pieniądza.

W 1995 r. przeprowadzono denominację złotego, polegającej na „skreśleniu czterech zer”. Poprawa sytuacji na rynku płatniczym umożliwiła upłynnić kurs polskiego złotego na rynku walutowym oraz sprawić, że stał się walutą wymienialną na waluty obce według standardów międzynarodowych. 

Najistotniejsze zmiany w bankowości centralnej zostały wprowadzone w 1997 r. wraz z Nową Konstytucją Rzeczpospolitej, która ugruntowała znaczącą rolę Narodowego Banku Polskiego w polskim systemie instytucji publicznych oraz powiązała polską politykę pieniężną z Radą Polityki Pieniężnej (RPP), będącą nowym organem NBP. Dodatkowo do nadzoru nad bankami została oddelegowana nowopowstała instytucja Komisja Nadzoru Bankowego (wraz z 1 stycznia 2008 r. jej kompetencje przejęła Komisja Nadzoru Finansowego), której organem wykonawczym był Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego (również zastąpiony przez KNF w 2008 r.), który działał w strukturze Narodowego Banku Polskiego. Nowo przyjęte prawo ustawiło za główne cele działalności NBP dbałość o wartość złotego, jak i czuwanie nad stabilnością polskiego systemu finansowego.